Szata roślinna

Piętro regla dolnego Tatr sięga od podnóża gór do wysokości 1200 (1250) m n.p.m., a więc o 50-100 m wyżej niż w Beskidach. Jest to piętro umiarkowanie chłodne o średniej temperaturze rocznej od 6°C w dolnej części do 4°C przy granicy z reglem górnym. Pokrywa śnieżna zalega tu średnio przez 140 dni w roku, a roczna suma opadów wynosi około 1400 mm. W zależności od lokalnych warunków siedliskowych, w obrębie regla dolnego występuje kilka zbiorowisk leśnych. W części północnej Tatr, w tym w TPN, większość powierzchni zdominowana jest przez siedlisko żyznej buczyny karpackiej. Pozostałą część zajmują siedliska m.in. namorenowego boru świerkowego, boru jodłowo – świerkowego, olszynki nadrzecznej, olszynki bagiennej, żyznej jedliny, jaworzyny karpackiej oraz, towarzyszące reglowym skałkom wapiennym i dolomitowym, reliktowych lasków sosnowych.

Żyzna buczyna karpacka ma drzewostan bukowo-jodłowy z domieszką świerka oraz, na siedliskach wilgotnych, jaworu. W Tatrach buczyny rosną na żyznych glebach wykształconych na podłożu zasobnym w węglan wapnia. Odpowiadające im siedliska na terenie TPN obejmują regle tatrzańskie od Siwiańskich Turni i Furkaski na zachodzie po Kopieniec Wielki na wschodzie. Ponadto spotkać je można w Dolinie Filipki i w rejonie Łysej Skałki.W rzeczywistości buczyn jest znacznie mniej, niż wskazywałby podany wyżej zasięg siedlisk. Lasy tego typu porastają obszar od Hrubego Regla na zachodzie po Dolinę Białego oraz Nosal na wschodzie, tworząc ekologiczną wyspę leśną, odizolowaną od pozostałych części buczyn karpackich. Udział ilościowy buka i jodły, podstawowych gatunków tworzących niegdyś lasy dolnoreglowe, stanowi dziś odpowiednio 2 i 4 proc. lasów rosnących w granicach TPN. Są to najczęściej młode drzewa, które rzadko przekraczają wiek 100 lat. Resztki naturalnych buczyn zachowały się głównie w Dolinie Białego, na Samkowej Czubie oraz w Suchym Żlebie w masywie Łysanek.

Urozmaicona budowa geologiczna, rzeźba terenu, a także specyficzny klimat sprawiają, iż w obrębie buczyn tatrzańskich, szczególnie na stokach o wystawie południowej, spotykamy duże bogactwo florystyczne. W płacie tego samego zespołu roślinnego w Tatrach może rosnąć nawet 50 gatunków roślin, podczas gdy w Beskidach ich liczba wynosi 30-35 gatunków. W warstwie podrostu, poza odnowieniami gatunków składowych buczyn, rośnie jarząb mączny i pospolity, wiciokrzew czarny oraz wawrzynek wilczełyko. W skład runa wchodzi szereg gatunków roślin charakterystycznych dla żyznych lasów liściastych i mieszanych. Część z nich zakwita, zanim na drzewach rozwiną się liście, a więc w okresie, gdy dociera do nich dużo światła, a na dnie lasu panują korzystne warunki klimatyczne (głównie termiczne). Rośliny takie to głównie geofity wiosenne. Spośród nich wymienić należy żywca gruczołowatego kwitnącego fioletowo, oraz zawilca gajowego o białych kwiatach. Inne, często spotykane w buczynach gatunki, to bardzo efektownie wyglądająca lilia złotogłów, jak również żankiel zwyczajny i kopytnik pospolity, o niepozornych kwiatach. Szczególną uwagę zwracają kobierce rzeżuchy trójlistkowej, kwitnącej licznie podczas tatrzańskiej wiosny, tj. od końca kwietnia do początku czerwca. Powszechne występowanie tego gatunku odróżnia florę buczyn tatrzańskich od lasów bukowo-jodłowych rosnących w Beskidach. Niepowtarzalny charakter tatrzańskim buczynom nadają gatunki wysokogórskie, a także storczyki pojawiające się w prześwietlonych fragmentach lasu oraz na śródleśnych łąkach. W strefie regla dolnego, na podłożu skał węglanowych i fliszowym, występują także lasy jodłowe - jedliny. W drzewostanie obok jodły pojawia się świerk. Siedliska, na których rosną, są uboższe w składniki mineralne niż siedliska buczyn, dlatego także w runie lasów jodłowych jest mniej gatunków, choć spotyka się rośliny zarówno z buczyn, jak i borów jodłowo - świerkowych. Gatunkiem, który w tych lasach znajduje optymalne warunki do wzrostu i rozwoju jest przytulia okrągłolistna. Ta niepozorna, płożąca się roślinka oraz gatunki „buczynowe" są dobrym wskaźnikiem, pozwalającym odróżnić lasy jodłowe od dolnoreglowego boru jodłowo - świerkowego. W TPN jedliny największą powierzchnię zajmują w okolicy Drogi Oswalda Balzera. Na glebach ubogich w składniki mineralne, podlegających procesowi bielicowania, wykształciły się z kolei dolnoreglowe bory jodłowo – świerkowe. W drzewostanie panują, w zmieniających się proporcjach, oba gatunki przewodnie - świerk i jodła, natomiast w runie najwięcej jest gatunków borowych np. borówki czarnej, widłaka jałowcowatego oraz podbiałka alpejskiego. Lasy tego typu porastają również siedliska zajmowane niegdyś przez uboższe postacie buczyn i jedlin, na które masowo wprowadzano świerka, wskutek czego doszło do ich zubożenia, bowiem gatunek ten niekorzystnie wpływa na glebę. Rozkład ściółki świerkowej przebiega powoli, co powoduje gromadzenie się grubej warstwy kwaśnej butwiny, która powierzchniowo zakwasza glebę.

W niektórych dolinach tatrzańskich wypełnionych w plejstocenie lodowcami, m.in. w Dolinie Suchej Wody oraz w Dolinie Białki, zwłaszcza na Wierch Porońcu, występuje bardzo ciekawe zbiorowisko boru świerkowego. W runie dominują gatunki, które licznie występują w położonym wyżej górnoreglowym borze świerkowym. Specyficzną cechą tego lasu jest to, że wykształcił się on na podłożu zbudowanym z moren granitowych, dlatego przyjęło się w stosunku do niego określenie „świerczyny namorenowe”. Zestaw roślin tworzących warstwę runa ograniczony jest do niewielkiej grupy gatunków borowych. 

Pozostałe zbiorowiska leśne stanowią w reglu dolnym TPN mniej niż 2 proc. powierzchni. Warto wspomnieć zwłaszcza o olszynkach nadrzecznych, które porastają podmokłe aluwia potoków górskich zwykle u wylotu dolin tatrzańskich. Drzewostan olszynki buduje głównie olsza szara z niewielkim udziałem świerka. Warstwę krzewów oraz runo charakteryzuje duże bogactwo florystyczne. Niewątpliwie uwagę zwracają również niewielkie laski sosnowe o charakterze reliktowym, których naturalnym składnikiem jest sosna zwyczajna. Spotkać je można na mało dostępnych skałkach dolomitowych zarówno w strefie regla dolnego, jak i górnego (skałka nad Łysą Polaną, Wielkie Koryciska, Nosal i wiele innych). Ekstremalne warunki siedliskowe występowania lasków sosnowych pozwoliły im uniknąć konkurencji bardziej cienioznośnych gatunków drzew i przetrwać w ostojach od początków holocenu - około 11 tys. lat p.n.e., kiedy były szeroko rozpowszechnione - do czasów dzisiejszych.Oprócz lasów w obrębie regla dolnego spotyka się torfowiska (także w reglu górnym i piętrze subalpejskim), łąki kośne (najwyżej położone wkraczają w strefę regla górnego) oraz porastające kamieńce i żwiry w bezpośrednim sąsiedztwie koryta potoków zbiorowiska z lepiężnikiem wyłysiałym. 

Torfowiska wysokie rozwijają się w miejscach o niewielkim spadku, najczęściej w obrębie moren polodowcowych, gdzie więcej wody się gromadzi niż wypływa. Tworzą je głównie kępy mchów – torfowców, którym towarzyszy szereg roślin wyspecjalizowanych do życia w warunkach ciągłego podtopienia, mało zasobnego siedliska oraz konkurencji z ustawicznie rozrastającymi się torfowcami. 

Najczęstszym tatrzańskim zespołem łąkowym jest bujna i bogata w gatunki świeża łąka mieczykowo-mietlicowa, czyli zespół mieczyka dachówkowatego i mietlicy pospolitej. Miejsca bardziej zasobne w wodę zajmują młaki, gdzie najbardziej rozpowszechnionym zespołem roślinnym jest młaka kozłkowo – turzycowa, występująca na podłożu zasobnym w węglan wapnia. Zbiorowisko to swoją nazwę zawdzięcza kozłkowi całolistnemu oraz turzycy żółtej. W krajobrazie łąk częsty jest również zespół ostrożenia łąkowego. Zajmuje on siedliska żyzne, pośrednie pod względem wilgotności w stosunku do dwóch poprzednich. Na łąkach, których siedliska są ubogie w składniki mineralne lub przy braku nawożenia, rozprzestrzenia się gęsto kępkowa trawa bliźniczka psia trawka, tworząca zbiorowiska tzw. „psiar”. „Psiary” budują nieliczne gatunki roślin. W zależności od wysokości nad poziom morza bliźniczce towarzyszą gatunki bardziej niżowe lub górskie. W tym drugim przypadku są to rośliny, które występują także wśród traworośli bezwęglanowych lub muraw alpejskich na podłożu granitowym m.in. kuklik górski, prosienicznik jednogłówkowy, pięciornik złoty lub jastrzębiec alpejski. Nadają one zbiorowisku żółtą tonację kolorystyczną.

 W zależności od skał zalegających w podłożu, a ściślej zasobności gleby w składniki mineralne, od wilgotności lub klimatu i szeregu innych czynników, możemy wyróżnić znacznie więcej zbiorowisk roślinności półnaturalnej niż te, o których była mowa wyżej. Są wśród nich m.in. zespoły zdominowane przez szczaw alpejski, brodawnika zwyczajnego, śmiałka darniowego, śmiałka pogiętego, kostrzewę czerwoną, turzycę czarniawą i wiele innych. Na koniec istotna uwaga - zbiorowiska roślinności łąkowej są niezwykle dynamiczne, a tym samym nietrwałe. W przypadku zaniechania użytkowania zmieniają swoją fizjonomię w miarę postępującej sukcesji (zastępowania jednych gatunków przez inne). W końcowej fazie porastają przez roślinność leśną.

Regiel górny to królestwo borów świerkowych. Pokrywają one niemal jednolitym płaszczem grzbiety i stoki gór między 1250 a 1550 m n.p.m. Jest to piętro klimatu chłodnego ze średnią temperaturą roku 4° C przy dolnej granicy regla górnego oraz 2°C przy górnej granicy lasu. Roczna suma opadów wynosi około 1600 mm, a stała pokrywa śnieżna utrzymuje się średnio przez 180 dni w roku.

Licznie występującemu świerkowi często towarzyszy jarzębina. Tylko lokalnie, w strefie górnej granicy lasu, oprócz świerka pojawiają limba, modrzew oraz brzoza karpacka. Dominującymi zespołami roślinnymi w strefie regla górnego są: górnoreglowa świerczyna karpacka, rosnąca na glebach bielicowych podłoża krystalicznego oraz bogata florystycznie nawapienna świerczyna górnoreglowa. 

W świerczynie rosnącej na podłożu kwaśnym, warstwę runa tworzą bujnie paprocie oraz krzewinki. W miejscach, gdzie do wnętrza lasu dociera więcej światła, rozwija się paproć wietlica alpejska. W bardziej zwartych, zacienionych fragmentach lasu, zastępuje ją borówka czarna wraz z podbiałkiem alpejskim oraz widłakami: jałowcowatym i wrońcem. 

W świerczynach rozwijających się na glebach bogatych w węglan wapnia, rośnie niemal dwukrotnie więcej gatunków niż w borach świerkowych porastających stoki krystalicznej części Tatr. Oprócz typowo borowych gatunków występują rośliny znane z żyznych, dolnoreglowych lasów mieszanych. W świerczynie nawapiennej odnaleźć można m. in. paprotnika ostrego, żywca gruczołowatego oraz pnącze powojnik alpejski. Ten typ lasu oglądać można głównie na zboczach Tatr Zachodnich. Najpiękniejsze, a jednocześnie najbardziej naturalne ich fragmenty, zachowały się na Wantulach w Dolinie Miętusiej.

Przy górnej granicy lasu świerczynom towarzyszą także bory limbowo–świerkowe. 

W Tatrzańskim Parku Narodowym porastają one głównie strome zbocza w rejonie Żabiego nad Morskim Okiem oraz w okolicach Czuby Roztockiej i Opalonego. Wspomniane bory mają charakter reliktowy, ponieważ przetrwały od schyłku plejstocenu, kiedy ich zasięg był znacznie szerszy. W borach tych obok limby rosną takie gatunki jak świerk, modrzew i brzoza karpacka. Korony drzew nie ograniczają zbytnio dostępu światła do dna lasu, dzięki czemu dobrze rozwinięta jest warstwa krzewów i roślin runa. Uwagę zwracają dorodne krzewy róży alpejskiej oraz porzeczki skalnej o czerwonych owocach. 

Na wysokości 1500-1550 m n.p.m. warunki siedliskowe (szczególnie klimatyczne) są na tyle trudne, że znacząco ograniczają występowanie świerka i limby (rosnącej zwykle kilkadziesiąt metrów wyżej). Szczególnie dużą rolę w kształtowaniu się górnej granicy lasu należy przypisać niszczącej sile wiatru, chociaż przebieg granicy występowania drzew determinowany jest także czynnikami orograficznymi, związanymi z rzeźbą terenu i ekspozycją. 

Cechą charakterystyczną górnej granicy lasu jest to, iż drzewa są coraz niższe i rosną w dużym rozproszeniu. Przestrzeń między luźno rosnącymi świerkami zajmuje kosodrzewina, której obecność świadczy o tym, iż opuszczamy strefę borów regla górnego i przechodzimy do piętra subalpejskiego (kosodrzewiny).

Kosodrzewina, zwana też kosówką, jest karłowatym gatunkiem sosny charakterystycznym dla gór Europy Środkowej. W Tatrach Polskich strefa jej masowego występowania rozpościera się od wysokości około 1500 (1550) do 1800 m n.p.m. Jest to piętro bardzo chłodne, o średnich rocznych temperaturach od 2°C przy granicy lasu do 0°C. Roczna suma opadów wynosi około 1800 mm, a stała pokrywa śnieżna utrzymuje się średnio przez 215 dni w roku.

Kosodrzewinie, w pobliżu dolnej granicy jej piętra, towarzyszą zwykle nieliczne świerki, limby oraz jarzębiny. Jesienią, czasem już na początku września, liście jarzębiny przybierają ognistoczerwoną barwę, która pięknie kontrastuje z ciemną zielenią kosówki. W pełnej krasie zjawisko to można obserwować np. podczas wędrówki wokół Morskiego Oka oraz w Dolinie Roztoki. 

W zależności od tego, czy kosodrzewina rośnie na glebach wykształconych na podłożu krystalicznym, czy węglanowym, towarzyszą jej różne gatunki roślin, przy czym na podłożu węglanowym bogactwo gatunkowe jest znacznie większe niż na glebach na podłożu krystalicznym.

Pomiędzy zaroślami kosówki (także w piętrze hal), pod ścianami skalnymi, po których spływa woda, w żlebach oraz wyleżyskach śnieżnych, które ze względu na długo zalegający śnieg nie sprzyjają jej wzrostowi i rozwojowi, warunki do życia znajdują natomiast bujne traworośla z trzcinnikiem owłosionym na skałach krystalicznych, z kostrzewą karpacką, na wapieniach i dolomitach, oraz w miejscach jeszcze bardziej wilgotnych -  ziołorośla. W skład ziołorośli wchodzą często wysokie rośliny o dużych kwiatach bądź kwiatostanach i dużych liściach. Wśród nich są m.in.: miłosna górska, tojad mocny, modrzyk górski oraz omieg górski. Interesującym gatunkiem ziołoroślowym jest również ostróżka tatrzańska o błękitnofioletowych kwiatach wspartych na długich szypułkach. Ostróżka jest starym endemitem zachodniokarpackim, który rośnie w Tatrach nieprzerwanie od pliocenu, okresu poprzedzającego epokę lodowcową. Początek kwitnienia wspomnianych gatunków zwiastuje nadejście lata. W obrębie skał krystalicznych duże niekiedy powierzchnie zasiedlają ziołorośla paprociowe z wietlicą alpejską o jasnych, pierzastych liściach.

Piętro alpejskie (piętro hal) zajmuje przestrzeń od 1800 do 2200 (2300) m n.p.m. Jest to strefa umiarkowanie zimna, w której średnia temperatura roczna wynosi od 0°C do -2°C – w zależności od wysokości nad poziomem morza, śnieg zalega przeciętnie przez 250 dni w roku, a roczna suma opadów sięga 1750 mm. Na terenie Polski roślinność alpejską (poza Tatrami) można znaleźć m.in. na Babiej Górze i w Karkonoszach. Są to przede wszystkim murawy wysokogórskie, a na specyficznych siedliskach także zbiorowiska piargowe, wyleżyskowe oraz traworośla.

Powyżej hal rozciąga się piętro subniwalne, czyli turniowe. Zajmuje ono najwyższą strefę roślinności w granitowych Tatrach Wysokich i w całym łuku Karpat jedynie w tych górach jest w pełni wykształcone. Średnia temperatura roczna wynosi od -2°C do -4°C, pokrywa śnieżna utrzymuje się przez 290 dni w roku, natomiast roczna suma opadów wynosi około 1600 mm. W piętrze turni stwierdzono około 120 gatunków roślin naczyniowych (w strefie hal jest ich około 320), tworzących luźne i niskie murawy. Wśród nich jest też 14 gatunków, które właśnie w granicach tego piętra występują najliczniej.

Współczesny obraz flory i roślinności alpejskiej i turniowej Tatr został ukształtowany jeszcze w plejstocenie, tj. w epoce lodowcowej oraz na początku holocenu. Tylko nieliczne gatunki roślin (np. ostróżka tatrzańska i skalnica tatrzańska) rosły na tym terenie przed zlodowaceniem. Pozostałe wyginęły albo wycofały się na południe, głównie na Półwysep Bałkański. W epoce lodowcowej okresy ciepłe przeplatały się z chłodnymi, co powodowało ciągłe przemieszczanie się gatunków roślin. Szczególne znaczenie dla zwiększenia różnorodności florystycznej w strefie roślinności alpejskiej i turniowej Tatr miały okresy panowania tundry na przedpolu Karpat. Bezleśne warunki sprzyjały migracjom roślin, dlatego dziś na halach można spotkać gatunki pochodzące z odległych stron świata. Po ustąpieniu lodowca obszar Tatr w pierwszej kolejności został skolonizowany przez rośliny o rodowodzie środkowoeuropejskim, których zasięg występowania pod naporem zimnego klimatu przesunął się tylko nieznacznie na południe. Spośród nich wymienić należy niewielką roślinkę o fioletowych kwiatach, pierwiosnka maleńkiego, czy kwitnącego na żółto pierwiosnka łyszczaka. Szarotka alpejska, będąca florystycznym symbolem Tatr, pochodzi w rzeczywistości z Azji, natomiast pospolita nawłoć alpejska, przybyła z Ameryki Północnej. Ze strefy śródziemnomorskiej przywędrowały dzwonek alpejski oraz skalnica seledynowa.

Szczególną grupę roślin we florze tatrzańskiej stanowią tzw. relikty epoki lodowcowej. Wraz z ocieplaniem się klimatu w okresie holocenu i wkroczeniem lasów na obszar niżu europejskiego, zasięgi tych roślin straciły ciągłość z ośrodkiem swojego powszechnego występowania, tj. z tundrą okołobiegunową. Rośliny te zawdzięczają swoją obecność w Tatrach surowym warunkom piętra alpejskiego i sprzyjającym właściwościom podłoża. Do gatunków reliktowych należą m.in. dębik ośmiopłatkowy oraz wierzba żyłkowana, które rosną na podłożu zasobnym w węglan wapnia oraz wierzba zielna rozpowszechniona w krystalicznej części Tatr. Niektóre gatunki roślin w piętrze hal i turni mają w Tatrach jedyne stanowiska w kraju. O odrębności florystycznej tych gór decyduje jednak przede wszystkim obecność endemitów i subendemitów, czyli gatunków niewystępujących nigdzie poza danym obszarem. Należy wspomnieć, że spośród 89 endemitów i subendemitów, jakie znaleźć możemy w Tatrach, 70,8 proc. rośnie głównie powyżej górnej granicy lasu. Rośliny te spotkać można najczęściej na podłożu wapiennym, choć trzy endemity ściśle tatrzańskie - wiechlina szlachetna, wiechlina granitowa oraz warzucha tatrzańska - rosną wyłącznie na podłożu granitowym.

Obecne rozmieszczenie i bogactwo gatunkowe roślin strefy alpejskiej Tatr wynika nie tylko ze skomplikowanej historii roślinności tatrzańskiej, ale także z rodzaju podłoża. Podłoże zasobne w węglan wapnia stwarza doskonałe warunki rozwoju szeregowi gatunków, dlatego murawy nawapienne należą do niezwykle bogatych florystycznie zbiorowisk roślinnych. Na podstawie gatunków dominujących wyróżniono trzy zespoły roślinne wchodzące w skład muraw. Ze względu na wyjątkowy walor krajobrazowy szczególne znaczenie mają zbiorowiska, w których dominuje trawa - kostrzewa pstra - a tam, gdzie gleba jest słabo wykształcona – turzyca mocna. Nawapienne murawy są także miejscem, w którym spotkać możemy wiele gatunków storczyków.

Na glebach ubogich, kwaśnych, wykształconych na skałach krystalicznych, najbardziej rozpowszechnionym zespołem roślinnym jest ubogi florystycznie zespół składający się głównie z situ skuciny i gęstokępkowej trawy boimki dwurzędowej. W strefie turni najliczniejsza jest z kolei wspomniana boimka dwurzędowa, choć nie brak także bardziej efektownie wyglądających roślin, jak goryczka przezroczysta i jaskier lodnikowy o białawych kwiatach oraz żółto kwitnący starzec kraiński. 

Podobnie jak w strefie subalpejskiej, także wśród hal i turni znajdziemy siedliska specyficzne: piargi, żwirki i wyleżyska. Zespoły roślinne porastające takie miejsca nie zajmują zbyt dużych powierzchni, ale rośliny tam żyjące posiadają na ogół szereg przystosowań, które pozwalają im przetrwać. Na piargach i żwirkach zbudowanych ze skał zasobnych w węglan wapnia jest to, m.in. zespół utworzony przez mak tatrzański i rogownicę szerokolistną a w niższych położeniach np. zespół lepnicy piargowej. Na granitach występuje endemiczny dla Tatr zespół skalnicy karpackiej i szczawióra alpejskiego. Na bardziej utrwalonych stożkach piargowych składających się z większych skał spotkać można z kolei zespół wierzby wykrojonej (na granicie) lub wierzby alpejskiej (na wapieniu). Kosmatka brunatna i towarzyszące jej rośliny porastają najchętniej utrwalone piargi i niecki, gdzie śnieg zalega długo, co znacznie skraca okres wegetacji. Tam, gdzie śnieg zalega jeszcze dłużej a okres wegetacji skraca się do 3 lub 4 miesięcy, odpowiednie warunki znajdują m.in. rośliny towarzyszące wierzbie zielnej (na skałach krystalicznych) bądź skalnicy tatrzańskiej (na skałach węglanowych i na mylonicie), tworzącej zespół, którego poza Tatrami nie spotkamy nigdzie na świecie. 

Świat skał krystalicznych nie powinien kojarzyć się jedynie z ubóstwem gatunkowym roślin. W strefie uskoków tektonicznych, najczęściej w okolicach przełęczy, występują bowiem skały metamorficzne - mylonity. Ich obecność sprzyja rozwojowi wielu gatunków roślin, których skupienia, ze względu na często pojawiające się w takich miejscach dwóch gatunków traw, noszą nazwę zespołu kostrzewy pstrej i mietlicy alpejskiej.

Przegląd zespołów roślinnych byłby niepełny, gdyby nie zostały uwzględnione zbiorowiska szczelinowe. Z racji występowania w pobliżu szlaków turystycznych na wyróżnienie zasługują dwa zespoły paprociowe. Miejsca ocienione i wilgotne porastają zanokcica zielona i paprotnica krucha, natomiast te bardziej suche i odkryte dwie zanokcice - murowa i skalna.